پرکاری غدد فوق کلیوی، سندرم کوشینگ: علت، علائم و درمان
افزایش غیر‌عادی میزان هرمون کورتیزول در بدن باعث پرکاری غدد فوق کلیوی می‌شود. دلایل آن گوناگون است اما رایج‌ترین علت آن مصرف بیش‌ازاندازه‌ی داروهای کورتیکواسترویید است. گرد شدن صورت، چاق‌شدن بالا تنه و کبود‌شدن پوست به آسانی، از علائم این بیماری است. گاهی افزایش موی بدن و بی‌نظمی قاعدگی در خانم‌ها از علائم دیگر این بیماری است. این بیماری در مردان باعث مشکلات نعوظ و باروری می‌شود. کودکان مبتلا به این بیماری اغلب چاق هستند و سرعت رشد کندی دارند. آزمایش مشخصی برای تعیین پرکاری غدد فوق کلیوی وجود ندارد.
برای تشخیص آن، علاوه بر آزمایش جسمانی، آزمایش خون، بزاق و اوره هم لازم می‌شود. پس از تشخیص بیماری آزمایش‌هایی هم به منظور تعیین علت آن انجام می‌شود. درمان بیماری به علل خاصی بستگی دارد. داروها باعث کنترل میزان کورتیزول در بدن می‌شوند.
فهرست مطالب
کورتیزول چیست؟
کورتیزول نوعی هورمون استروییدی معروف به گلوکوکورتیکوئید است که در پوسته‌ی غدد فوق کلیوی ساخته شده و در خون آزاد می‌شود. همه‌ی سلول‌ها گیرنده‌ی کورتیزول هستند بنابراین اعمال کورتیزول براساس نوع سلول‌های دریافت کننده‌ی آن متفاوت است. این اعمال شامل کنترل قند خون و تنظیم سوخت و ساز آن، عامل ضد التهاب، تاثیر بر شکل‌گیری حافظه، کنترل میزان آب و نمک در بدن، تاثیر بر روی فشار خون و کمک به رشد جنین هستند. کورتیزول همچنین مسئول تحریک فرآیند‌های درگیر در زایمان است. نسخه‌ی مشابه این هورمون در بدن جوندگان، پرندگان و خزندگان تولید می‌شود که کورتیکوسترن نامیده می‌شود.
اگر میزان کورتیزول در بدن زیاد باشد چه اتفاقی می‌افتد؟
وجود کورتیزول فراوان در بدن به مدت طولانی باعث سندرم کوشینگ می‌شود. عوامل بسیاری باعث پیدایش چنین مشکلی می‌شوند مانند مصرف برخی از داروها یا نوعی تومور که هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک را تولید می‌کند و باعث افزایش ترشح کورتیزول می‌شود. نشانه‌های پرکاری غدد فوق کلیوی شامل:
- چاق شدن صورت، سینه و شکم در حالی که دست‌ها و پاها لاغر هستند.
- صورت گوشتی و گرد
- فشار خون بالا
- پوکی استخوان
- تغییرات پوستی (کبود شدگی، لکه‌های ارغوانی)
- ضعف عضلانی
- اضطراب، افسردگی و کج خلقی
- افزایش تشنگی و تکرر ادرار
افزایش کورتیزول به مدت طولانی باعث کاهش میل جنسی و در زنان باعث بی‌نظمی قاعدگی و حتی توقف آن می‌شود. بعلاوه رابطه‌ی بلند مدتی میان افزایش یا اختلال تنظیم میزان کورتیزول و تعداد شرایط روانی مانند افسردگی و اضطراب وجود دارد.
اگر میزان کورتیزول در بدن کم باشد چه اتفاقی می‌افتد؟
بیماری آدیسون باعث کاهش مقدار کورتیزول در بدن می‌شود. این بیماری به دلایلی که نادر هستند مانند تخریب غدد فوق کلیوی در اثر بیماری خود ایمنی بوجود می‌آید. اغلب علائم به صورت تدریجی بروز می‌کنند. این علائم شامل خستگی، سرگیجه (به‌ویژه هنگام ایستادن)، کاهش وزن، ضعف عضلانی، تغییر خلق و تیره شدن بخش‌هایی از پوست هستند. در صورت مشکوک بودن به بیماری غدد فوق‌کلیوی باید برای تشخیص به متخصص غدد مراجعه کرد.
علت‌ها و دلایل پرکاری غدد فوق‌کلیوی
علل این بیماری به دو دسته تقسیم می‌شوند: علل بیرونی (عواملی که در بیرون از بدن هستند) و علل درونی (عواملی که درون بدن هستند). علائم هردو یکسان هستند و تنها تفاوت در چگونگی ایجاد بیماری است. رایج‌ترین علت بیرونی استفاده از داروهای مشابه کورتیزول مانند پردنیزون است. از این داروها برای درمان اختلالات التهابی مانند آسم و روماتیسم مفاصل استفاده می‌شود. این داروها در خنثی کردن سیستم ایمنی پس از پیوند عضو هم کاربرد دارند. این نوع سندرم کوشینگ موقتی است و پس از توقف مصرف داروها از بین می‌رود. علل درونی که باعث افزایش تولید هورمون کورتیزول می‌شوند نادر هستند. در این حالت بیماری به آهستگی ایجاد می‌شود و تشخیص آن دشوار است. این نوع بیماری سندرم کوشینگ در اثر تومورهای هورمون ترشح غدد فوق‌کلیوی یا غده‌ی هیپوفیز که در زیر مغز قرار دارد بوجود می‌آید. این تومور (معمولا سرطانی نیست) در غدد فوق‌کلیوی کورتیزول ترشح می‌کند. اگر در غده‌ی هیپوفیز باشد هورمون آدرنوکورتیکوتروپین ترشح می‌کند. این هورمون دستور تولید کورتیزول را به غدد فوق کلیوی می‌دهد. هنگامی که این تومورها در غده‌ی هیپوفیز به‌وجود آیند آن را بیماری سندرم کوشینگ می‌نامیم.
اغلب تومورهایی که هورمون آدرنوکورتیکوتروپین تولید می‌کنند در غده‌ی هیپوفیز قرار دارند اما گاهی چنین تومورهایی در ریه به‌وجود می‌آیند و با تولید این هورمون باعث بیماری سندرم کوشینگ می‌شوند.
علائم و نشانه‌های بیماری پرکاری غدد فوق کلیوی
- چاقی، بویژه در بالا تنه
- صورت گرد و بیش از اندازه چاق شده
- قند خون بالا (دیابت)
- فشار خون بالا
- پوکی استخوان
- ضعف عضلانی
- پوست نازک و کبود شونده
- لکه‌های کشیده‌ی ارغوانی (معمولا در زیر بازوها و بر روی شکم)
- افسردگی و دشواری در درست فکر کردن
- موی بسیار در صورت خانم‌ها
- ناباروری و دوره‌های نامنظم قاعدگی
- کاهش میل جنسی
- کاهش رشد قد و چاقی در کودکان
تشخیص بیماری پرکاری غدد فوق‌کلیوی
برای تشخیص این بیماری از سه روش استفاده می‌شود. مهم‌ترین نوع آزمایش اندازه‌گیری میزان کورتیزول در بزاق دهان از ساعت 11 شب تا نیمه شب است. در افراد سالم میزان کورتیزول در این زمان پایین است. با جمع آوری اوره در یک دوره‌ی 24 ساعته هم می‌توان میزان کورتیزول را اندازه گرفت. در روش سوم افرادی که مشکوک به این بیماری هستند شب قبل از آزمایش مقدار معینی دگزامتازون که نوعی استرویید ساخته شده در آزمایشگاه است دریافت می‌کنند. دگزامتازون باعث کاهش بسیار هورمون کورتیزول می‌شود اما این استرویید بر روی افرادی که مبتلا به بیماری سندرم کوشینگ هستند تاثیری ندارد.
درمان بیماری پرکاری غدد فوق کلیوی
درمان این بیماری به دلیل ایجاد آن وابسته است. بیماری پرکاری غدد فوق‌کلیوی بیرونی پس از اتمام مصرف داروهای مشابه کورتیزول از بین می‌رود. پزشک زمان مناسب برای کاهش مصرف دارو و توقف کامل آن را به شما اطلاع می‌دهد.
در مورد بیماری سندرم کوشینگ درونی، اولین روش بیرون آوردن تومور عامل بیماری، توسط جراحی است. اگرچه روش جراحی معمولا موفقیت‌آمیز است اما برخی برای حذف کامل سلول‌های باقی ماندهی تومور نیاز به داروهای کاهنده‌ی کورتیزول و پرتو‌درمانی دارند. در برخی از افراد برای کنترل بیماری باید غدد فوق کلیوی با جراحی برداشته شوند.
